In The Time Machine, de film uit 1960, zit een scène die ik altijd als horror heb beschouwd: de uitvinder reist naar de toekomst. Dag en nacht wisselen elkaar af in ijltempo, nieuwe maan wordt volle maan, wordt afnemende maan, lente wordt zomer, herfst, winter, en jaar volgt op jaar. In een oogwenk botten planten uit, groeien, bloeien, verwelken, en opnieuw en opnieuw. Bomen groeien tot volwassenheid in een ademtocht en sterven net zo snel.

Het is een filmscène die met een andere kijk fascinerend genoemd kan worden. Maar voor mij gaat het over vergankelijkheid en een voortschrijden van de tijd die onmenselijk is. Als tuinier zou je soms willen dat het groeien wat sneller gaat. Maar nee, liever niet, niet zo! In het plannen -soms over de jaren- in het wachten en het uitproberen en in de gestadige cyclus van groei, bloei en bederf zitten de creativiteit en de beloning.

De coronacrisis heeft zoals elke crisis meerdere gezichten. Sinds half maart werk ik gedwongen thuis en beleef ik mijn huis, tuin, straat vaker en op andere tijden dan normaal. Zo sensitief maakte ik de lente niet eerder mee: het gonzen van de eerste hommel, het dansen van de narcissen in de wei, de zoete geur van de blauwe regen, het zachte druppen van blad naar blad als het echt regent… Maar ook de ronkende compressor van de buurman die zijn kunstgras schoonspuit.

Het is een luxe om stil te mogen staan in het moment of in het detail, en dat ‘kleine ontdekken’ maakt me gelukkig. Het is een kinderlijke manier van waarnemen bijna. Vertragen is een manier om de hectiek, de zorgen en de vergankelijkheid voor even te ontvluchten. Een frisse en verwonderde blik, helemaal in het nu. Als ik daar iets van vasthoud, later, als wij weer vooruit razen met zijn allen, dan zou dat prachtig zijn.

Ik ken steeds meer leeftijdgenoten die de tv in de ban doen. Vreemd eigenlijk, want het aanbod met betaalzenders en programma’s wordt alsmaar groter. Teveel om bij te houden zelfs. Misschien is dat wel de reden: een herontdekte zee van tijd die je overhoudt als je niet kijkt. Daar kan ik me wat bij voorstellen.

Toch kijk ik graag uitgesteld, bijvoorbeeld naar series die uitgezonden worden op een onmogelijk tijdstip, en die ik dus opneem. Ouderwets eigenlijk, dat opnemen en dat vaste tijdstip van uitzenden. Maar zo heb ik de laatste jaren toch kunnen genieten van mooie series als Borgen, Homeland, Big Little Lies, The Handmaid’s Tale, The Split en Arctic Circle. Deze series geven vaak een ragfijn beeld van onze huidige maatschappij of de maatschappij van de toekomst. En ze hebben één grote overeenkomst: sterke en tegelijk kwetsbare vrouwelijke hoofdrollen.

Correct

Om de juiste, witte en feministische man te worden zou ik de documentaires van Sunny Bergman moeten zien, maar die laat ik dan weer aan mij voorbijgaan. Te hypercorrect, denk ik. De discussies die ze teweegbrengen zijn zeker zinvol. Tegelijk vraag ik me af of ze niet juist polariserend werken, in plaats van begrip te kweken. Ik acht het voldoende om te weten dat ik ook vooroordelen heb en houd mijzelf regelmatig een spiegel voor.

Dit is een lange inleiding om wat te zeggen over een documentaire die ik erg mooi vond: De vrouwen van Venserpolder. Venserpolder, een buurt in Amsterdam-Zuidoost, bestaat uit woonblokken. Elk blok is gebouwd rondom een binnentuin. Jarenlang gold de tuin van blok 10 vanwege criminele activiteiten als te gevaarlijk en lag hij er verlaten bij.

Respect

In deze film van Eva de Breed wordt een aantal Surinaamse vrouwen gevolgd die de verwaarloosde binnentuin omtoveren tot een aards moestuinparadijs. De vrouwen leren elkaar kennen door het samen werken in de moestuin. Dat haalt hen uit hun isolement en smeedt nieuwe banden.

Wat een tuin kan betekenen wordt subtiel opgevoerd. Eigenlijk is het tuinieren de leidraad om wat te vertellen over het leven van de vrouwen. Zoals Melie, die als een matrone met sigaar in de mondhoek door de tuin loopt en genietend ziet dat het goed is. Ik moest denken aan mijn oude tantes van vroeger of mijn oma, de vrouwen met veel zitvlees en tijd en berusting. Door schade en schande.

Maureen tuiniert op zijn Surinaams, sexy in een strak uitgesneden jurkje of een leren broek. Haar tegelpad moet recht liggen en ze steekt veel energie in het verzorgen van de planten, en met groot succes. Tegelijk voelde ik dat ergens in dit perfectionisme een kwetsbaarheid zit die bloot komt te liggen. En zo gebeurt het ook.

Effect

Het mooie van deze slow docu is dat voor die vrouwenlevens de tijd wordt genomen, zonder teveel in detail te gaan of compleet te willen zijn. Een impressionistische schildering van mensen die je nooit gekend hebt maar herkenbaar worden. Je zou ze een brasa willen geven.

Een documentaire die verbindt in plaats van polariseert, en die en passant ook nog wat zegt over de zin van tuinieren, door te laten zien dat er is wat er is. Dankjewel Moondocs en HUMAN!

In de leesstapel naast mijn bed vond ik het boek Verwilderen van Romke van de Kaa. Het lag daar al drie jaar te verstoffen. In 2015 had ik het meegenomen tijdens de tuinreis die ik met Romke maakte. Omdat ik ontspannende lectuur nu wel kon gebruiken begon ik vooraan te lezen. En een week later had ik het uit. Voor mijn doen is dat razendsnel.

Iemand die wel eens kijkt naar Gardener’s World op BBC2 weet wat ik bedoel als ik zeg dat het relaxerende tv is. To unwind is de Engelse uitdrukking die dat gevoel beter dekt. Het planten van een struik door Monty Don, het overmatige enthousiasme van Carol Klein, de halfharde stekken die tegen de rand van een potje worden gezet: hoe vaak heb ik het al niet eerder gezien?

Het zijn hapklare variaties op terugkerende thema’s, jaar in jaar uit, maar toch doe je soms nog een nieuw idee op voor een slimme oplossing of een bruikbare plant. Met de stukjes van Romke van de Kaa is dat langzamerhand ook zo.

Voor de duidelijkheid: Van de Kaa is een goede stilist en heeft een encyclopedische plantenkennis. Hij is in de leer geweest bij wijlen Christopher Lloyd maar steekt die man naar de kroon als het op schrijven aankomt. De humor van Van de Kaa is voor ons Nederlanders beter herkenbaar, ironisch, soms wat cynisch zelfs. Dat lezen over tuinieren zo onderhoudend, leerzaam en grappig tegelijk kan zijn.

Verwilderen beweegt zich in grote thematische lijnen langs onderwerpen als bloemenweides, grindtuinen, themaplanten, woekeraars en verwilderingsbollen. Het lijken de bekende stukjes uit de regionale kranten, maar dan in een meer logisch verband. Verwilderen is op zichzelf al een provocerend onderwerp, want in hoeverre is dat wenselijk of haalbaar in onze afgemeten voor- en achtertuintjes?

Anders dan we van zijn boeken gewend zijn is dit boek voorzien van kleurenfoto’s. Die zijn net als de schrijver zelve toepasselijk en zonder een teveel aan glamour.

Blijft er een gevoel van: ik heb het allemaal al een keer gelezen. En voor een deel heb ik dat drie jaar geleden waarschijnlijk ook gedaan, maar ben ik het weer vergeten.

Wat ik jammer vind zijn de kleine tirades tegen The Dutch Wave, de ontwerpers van grassentuinen, waarvan Piet Oudolf de bekendste exponent is. Ik proef daarin nog steeds wrevel over de ooit mislukte samenwerking tussen schrijver en Oudolf.

Kiezen voor een grassentuin is in de praktijk kiezen voor een tuin die relatief laat in het jaar tot volle ontwikkeling komt. Net zo goed als de keuze voor een stinzenplantentuin maakt dat het hoogtepunt van aantrekkelijkheid in het voorjaar valt. Voor mij is dat een kwestie van (extreme) voorkeur voor een bepaald soort planten en dus ook smaak. En – op dit niveau – valt daar eigenlijk niet over te twisten.

Verwilderen : Laat de plant het werk doen / Romke van de Kaa. – 5e dr. – [Amsterdam]: Uitgeverij Olympus, 2017. – 295 p. – ISBN 978-90-467-0642-8.
De nieuwste druk heeft een andere cover dan hierboven.

Eigenlijk houd ik niet zo van heel erg nette tuinen, met alle plantjes keurig op kleur en precies overdacht op de juiste plek. Ik houd van een beetje ongeregeld, licht verwilderd. En ik ben dol op toevalsplanten, aanwaaiers en uitzaaiers.

Maar toch maak ik een uitzondering voor de Japanse tuin. Daarin is alles overdacht. Er is orde en er zijn vaste elementen met een eigen betekenis.

Dat wil niet zeggen dat de tuin symmetrisch is, of strak. De opzet is juist om de natuur zo dicht mogelijk te benaderen. Geen rechte paden, maar slingerpaadjes met stapstenen.

Vaste elementen van de Japanse tuin

• Er is altijd water. Water staat voor leven. Water wordt ook wel gesymboliseerd met kiezelsteentjes.
• Er is een stenen lantaarn.
• Er zijn stenen die rust symboliseren.
• Er is een bruggetje, meestal in een rode kleur. Rood staat voor vreugde, maar beschermt ook tegen boze geesten.
• Er is veel groen in de vorm van mossen en varens.
• De tuin is geheel omheind.

Naast deze vaste onderdelen kan er een theehuis of paviljoentje zijn. Meestal is hierin plaats gemaakt voor een boeddha. Soms is er een tempel.

Er zijn verschillende Japanse tuinen in Nederland. Een hele mooie waar ik graag kom is de ruim honderd jaar oude Japanse tuin op landgoed Clingendael, tussen Den Haag en Wassenaar.

Rust, groen en stenen

Er gaat een enorme rust uit van een Japanse tuin. Er is geen sprake van spectaculaire effecten, geen rijke borders of bijzondere blikvangers. Meestal overheerst de kleur groen: varens, mossen, bamboe. Een zorgvuldig geplante rode Japanse esdoorn zorgt het hele jaar door voor kleur.

Alleen in het voorjaar gaat de tuin even uit zijn dak: dan bloeien rododendron en azalea met prachtige kleuren. Het is een feest om dan door de tuin te lopen over de bemoste paden en de speciaal gelegde stapstenen.

Precies dit: de juiste verhoudingen tussen groen, stenen en beperkte kleur geven de Japanse tuin op Clingendael zijn bijzondere serene sfeer. Waar als vanzelfsprekend een plek in het groen is voor de boeddha. En je zittend op een bankje ontdekt dat er ongemerkt een uur verstreken is.

Wil je meer weten: er zijn enorm veel websites te vinden over Japanse tuinen. Met veel meer informatie dan ik hier bij elkaar heb kunnen zetten. Bijvoorbeeld over de verschillende stijlen of over hoe je zelf een Japanse tuin aanlegt.

De Japanse tuin van Clingendael

Vanwege de kwetsbaarheid is Clingendael alleen in voor- en najaar beperkt opengesteld. Onderga zelf de rust en harmonie van deze kleine tuin. Het kan dit jaar tussen 10 en 25 oktober.

Wil je na je bezoek nog eens nagenieten? Dat kan ook met een van deze twee romans met een bijrol voor de Japanse tuin:

• De tuin van de avondnevel / Tan Twan Eng
• De tuin van de Samoerai / Gail Tsukiyama

Ik hoop dat ik over heb kunnen brengen hoe een tuin je een bijzondere ervaring geeft die verder gaat dan je verwacht. Iets wat iedereen tenminste één keer in het leven zou moeten ervaren: rust, harmonie, schoonheid.

Dit is een gastblog van Stien den Braber. Foto’s en tekst zijn van haar hand. Dankjewel Stien!